معمولا مردم عادی، به شخصی که اموالشان را به صورت نامشروع مصادره کند؛ کلاهبردار می گویند. مثلاً شخصی مبلغی پول به دیگری قرض می دهد که
سه ماه دیگر بازگرداند در صورتی که پس از سررسید، پول قرض گرفته شده را پس ندهد عموم مردم این موضوع را کلاهبرداری میدانند. در صورتی که برای تشکیل جرم کلاهبرداری باید مواردی از جمله عناصر تشکیل دهنده (عناصر مادی، قانونی ،معنوی) بررسی شود.
با توجه به فنی و پیچیده بودن موضوع جرم کلاهبرداری مشورت با وکیل دادگستری و پیگیری پرونده توسط ایشان بهترین راهکار است. عدم مشورت باعث میگردد که مالباخته مدت زمان طولانی در دادگاه صرف کنند و در آخر به جهت اینکه موضوع مشمول کلاهبرداری نبوده و صرفاً جنبه حقوقی داشته است متضرر گردد.
تعریف کلاهبرداری
قانون تعریف جامعی از کلاهبرداری ارائه نکرده است. تنها ماده ۱ قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشاء و اختلاس، مصادیق این جرم را بدین صورت بیان نموده است:
- هر کس از راه حیله و تقلب مردم را به وجود شرکتها یا تجارتخانهها یا کارخانه و موسساتی موهوم یا به داشتن اموال واختیارات واهی فریب دهد
- به امور غیر واقع امیدوار نماید یا اینکه از حوادث و پیشآمدهای غیر واقع بترساند
- اسم و یا عنوان مجعول اختیار کند و به یکی از وسایل مذکور و یا وسایل تقلبی دیگر وجوه و یا اموال یا اسناد یا حوالجات یا قبوض یا مفاصا حساب و امثال آنها تحصیل کرده و از این راه مال دیگری را ببرد
کلاهبردار محسوب می شود. این شخص علاوه بر رد اصل مال به صاحبش، به حبس از یک تا 7 سال و پرداخت جزای نقدی معادل مالی که اخذ کرده است محکوم میشود.
کلاهبرداری در فقه اسلامی
کلاهبرداری از جمله جرایمی است که نوعی (اکل مال بباطل) محسوب می شود و با توجه به عموم آیه شریفهی (ولا تکلو اموالکم بینکم بالباطل) که برای اعمال حرام می باشد قابل مجازات است.
شیخ طوسی در کتاب (نهایه) اینگونه بیان میکند: “آن کس که در مال مردم با مکر و خدعه و نوشتههای مزوّرانه و گواهیهای دروغ و نامههای کذب و نظایر آنها حیله و فریب روا دارد بر وی تادیب و تنبیه واجب آید و باید آنچه را که گرفته است به طور کامل باز پس دهد. سزاوار است که حاکم عقوبت وی را آشکار سازد تا دیگران عبرت گرفته و در آینده گرد اینگونه اعمال نگردند”.
کلاهبرداری از نظر اکثریت حقوقدانان
کلاهبرداری عبارت است از بردن مال دیگری از طریق توسل توأم با سوءنیت به وسایل یا عملیات متقلبانه.
کلاهبرداری باید بر پایه نیرنگ و فریب باشد و قربانی با رضایت اموالش را به کلاهبردار بدهد.
کلاهبردار کیست؟
کلاهبرداران معمولا از لحاظ هوش و ذکاوت با سایر مجرمان متفاوت می باشند اصولاً آدم های چرب زبانی هستند و این هوش و ذکاوت و چرب زبانی را ابزار خود جهت دام انداختن قربانی به کار میگیرند. آن چنان صحنه سازی می کنند که قربانی با پای خودش به دام بی افتد با وجود همین ویژگیها تعقیب و دستگیری آنها مشکلتر است.
انواع کلاهبرداری
کلاهبرداری ساده: مرتکب شخص عادی و ابزار و وسایل متقلبانه او نیز ساده می باشد و مجازات خفیف تری نسبت به کلاهبرداری مشدد برای مرتکبین این نوع جرم در نظر گرفته شده است.
کلاهبرداری مشدد: مرتکب این نوع کلاهبرداری دارای سمت های دولتی ویا افراد عادی که خود را مامور دولت معرفی نموده ویا اینکه ابزار و وسایل کلاهبرداری از طریق تبلیغات عمومی مثل تلویزیون، رادیو ، مجله و.. است.
نتایج حاصله در جرم کلاهبرداری
کلاهبرداری از جمله جرایم مقید به نتیجه خاص (بردن مال دیگری) میباشد و صرف اینکه کسی دیگری را فریب بدهد ولی مالی یا امتیازی از ایشان نگیرد کلاهبردار محسوب نمیشود.
عناصر تشکیل دهنده جرم کلاهبرداری
تمام جرائم از سه عنصر قانونی، مادی و روانی تشکیل میشوند. برای تغییر مرتکب باید این عناصر وجود داشته باشند؛ در غیر اینصورت مرتکب قابل تعقیب نمی باشد. در اینجا لازم است که تعریف جامعی از کلاهبرداری ارائه شود.
عنصر قانونی
اصل بر این است که تمام اعمال و رفتار که افراد در اجتماع انجام میدهند مباح باشد. مگر قانون آن عمل یا رفتار را جرم انگاری کرده باشد (اصل قانونی بودن جرم و مجازات).
عنصر قانونی جرم کلاهبرداری ماده ۱ قانون مجازات مرتکبین ارتشا و اختلاس و کلاهبرداری میباشد.
عنصر مادی
صرف انجام دادن رفتاری خاص حتی در صورت برخورداری از نیت مجرمانه را نمیتوان جرم نامید. رفتار مجرمانه باید به صورت کامل انجام شود و اجزای مختلف عنصر مادی جرم کلاهبرداری که شامل رفتار ماده فیزیکی و شرایط و اوضاع و احوال لازم برای تحقق جرم ضروری است.
رفتار مادی فیزیکی
در کلاهبرداری رفتار مجرمانه مرتکب باید به شکل (فعل مثبت) باشد و کلاهبرداری در هیچ صورت به شکل ترک فعل انجام پذیر نیست. مثلاً شخص الف با عملیات متقلبانه (فعل مثبت) شخص ب را فریب دهد که می تواند برای او از وزارت کشاورزی مجوز دامداری بگیرد.
شروط لازم جهت تحقق جرم کلاهبرداری
۱_ متقلبان بودن وسایلی که کلاهبرداری از آنها برای اغفال دیگری استفاده میکند.
۲_ اغفال شدن و فریب خوردن قربانی که مستلزم عدم آگاهی وی نسبت متقلّبان بودن وسایل مورد استفاده است.
۳_ متعلق بودن مال برده شده به دیگری
متقلبانه بودن وسایل یا عملیات مورد استفاده کلاهبرداری
برای تحقق جرم کلاهبرداری صرف بردن مال غیر کفایت نمیکند. بلکه کلاهبردار باید به وسیله متقلبانه مالباخته را فریب بدهد و به وسیله حیله و تقلب مال او را بدست بیاورد.
انواع مصادیق وسایل متقلبانه
1_ فریب دادن مردم به وجود شرکتها، تجارتخانهها یا کارخانه ها و موسسات موهوم
۲_ فریب دادن مردم به داشتن اموال و اختیارات واهی
۳_ امیدوار کردن مردم به امور غیرواقع
۴_ترساندن مردم از حوادث و پیشامدها های غیر واقع
۵_ اختیار اسم و عنوان مجعول
۶_ و وسایل تقلبی دیگر
انواع مصادیق وسایل متقلبانه در کلاهبرداری مشدده
۱_ اتخاذ عنوان یا سمت ماموریت از طرف سازمانها و موسسات دولتی یا وابسته به دولت و شرکتهای دولتی یا شوراها یا شهرداری ها یا نهادهای انقلابی
۲_ استفاده از تبلیغات عامل از طریق وسایل ارتباط جمعی از قبیل رادیو تلویزیون یا نطق در مجامع
۳_ مرتکب از کارکنان دولت یا موسسات و سازمانهای دولتی و وابسته به دولت یا شهرداری یا نهادهای انقلابی و به طور کلی از قوای سهگانه و همچنین نیروهای مسلح و معمولی به خدمات عمومی باشد.
عنصر روانی جرم کلاهبرداری
برای تحقق جرم کلاهبرداری احراز سوءنیت مرتکب ضروری است. قصد خوردن مال غیر و سوء نیت رکن مهم بزه کلاهبرداری به شمار می رود.
عنصر روانی کلاهبرداری از دو جز سوء نیت عام و سوءنیت خاص تشکیل می شود.
سوءنیت عام
کلاهبردار باید با علم به تقلبی بودن وسیله مورد استفاده خود، در استفاده از آن عمد داشته باشد بنابراین هر کس به اشتباه، ولی صادقانه، معتقد به غیر متقلبانه بودن وسایل مورد استفاده خود باشد مثلاً وقتی از مردم برای خانه سازی پول میگیرد و خانهسازی می کند و فکر کند که از عهده این کار بر خواهد آمد ولی از عهده این کار بر نیاید و یا استفاده از وسایل متقلبانه در حالت ناهوشیاری صورت گرفته باشد رکن سوء نیت عام متزلزل خواهد بود.
سوء نیت خاص
یعنی قصد بردن مال دیگری، وجود و اثبات قصد خاص بردن مال دیگری برای تحقق جرم کلاهبرداری ضروری است مثال اینکه دیگری را نسبت به اینکه یک مراسم عروسی در پیش دارد فریب داده و رضایت وی را نسبت به قرض دادن اتومبیلش را به وی برای یک شب جلب کند و در نهایت با این فریب اتومبیلش را بردارد.
مجازات کلاهبرداری
طبق ماده ۱۰۴ قانون مجازات اسلامی و تبصره ذیل آن (اصلاحی قانون کاهش حبس تعزیری مصوب ۱۳۹۹) کلاهبرداری تا مبلغ ۱۰۰ میلیون تومان جرم قابل گذشت می باشد و مرتکب به حبس از ۶ ماه تا 3و نیم سال محکوم می گردد چنانچه مبلغ کلاهبرداری بیش از ۱۰۰ میلیون تومان باشد جرم صورت گرفته غیر قابل گذشت بوده و مرتکب به یک تا هفت سال حبس محکوم می گردد.
تا قبل از تصویب قانون کاهش مجازات حبس تعزیری کلاهبرداری با هر میزان مبلغ، جرم غیرقابل گذشت بود و رضایت شاکی تاثیری در مجازات مرتکب نداشته و تنها می توانست از اعمال مخففه باشد و به طور مطلق مجازات حبس آن جرم ۱ تا ۷ سال بوده است که پس از تصویب قانون کاهش حبس تعزیری تغییرات مهم و اساسی در خصوص این مجازات اتفاق افتاده است.
علاوه بر مجازات حبس و رد مال، مرتکب به جزای نقدی به میزان مالی که اخذ نموده به نفع دولت محکوم میگردد.
قوانین مربوط به مجازات
گاهی شخص مرتکب، بر خلاف واقع عنوان یا سمت یا ماموریتی از طرف سازمانها و موسسات دولتی یا وابسته به دولت یا شرکتهای دولتی یا شوراها یا شهرداریها یا نهادهای انقلابی و بطور کلی قوای سه گانه و همچنین نیروهای مسلح و نهادها و موسسات مامور به خدمت عمومی اتخاذ می کند.
یا اینکه جرم با استفاده از تبلیغ عامه از طریق وسائل ارتباط جمعی از قبیل رادیو، تلویزیون، روزنامه و مجله یا نطق در مجامع و یا انتشار آگهی چاپی یا خطی صورت می گیرد. یا مرتکب از کارکنان دولت یا موسسات و سازمانهای دولتی یا وابسته به دولت یا شهرداریها یا نهادهای انقلابی بخدمت عمومی است.
در این صورت علاوه بر رد اصل مال به صاحبش به حبس از 2 تا ده سال و انفصال ابد از خدمت دولتی و پرداخت جزای نقدی معادل مالی که اخذ کرده است محکوم میشود.
- تبصره 1: در کلیه موارد مذکور در این ماده در صورت وجود جهات و کیفیات مخففه دادگاه میتواند با اعمال ضوابط مربوط به تخفیف، مجازات مرتکب را فقط تا حداقل مجازات مقرر در این ماده (حبس) و انفصال ابد از خدمات دولتی تقلیل دهد ولی نمیتواند به تعلیق اجرای کیفر حکم دهد.
- تبصره 2: مجازات شروع به کلاهبرداری حسب مورد حداقل مجازات مقرر در همان مورد خواهد بود و درصورتیکه نفس عمل انجام شده نیز جرم باشد، شروع کننده به مجازات آن جرم نیز محکوم میشود.
مستخدمان دولتی علاوه بر مجازات مذکور چنانچه در مرتبه مدیر کل یا بالاتر یا همطراز آنها باشند به انفصال دائم از خدمات دولتی و در صورتی که در مراتب پائینتر باشند به شش ماه تا سه سال انفصال موقت از خدمات دولتی محکوم میشوند.
مرجع رسیدگی به جرم
دادسرا و دادگاه کیفری واقع در محل وقوع جرم صالح به رسیدگی است. دادسرای محل وقوع جرم تحقیقات لازم را در این خصوص انجام میدهد. در صورتی که شرایط پرونده به گونهای باشد که دلیل بر وقوع جرم باشد؛ بازپرس قرار جلب به دادرسی صادر نموده و دادستان با صدور کیفرخواست پرونده را به دادگاه کیفری دو آن محل ارسال می نماید.
دادگاه پس از تشکیل جلسه رسیدگی و دعوت از طرفین پرونده در صورتی که دلایل جرم را کافی بداند؛ حکم بر محکومیت صادر می نماید. رای دادگاه ظرف ۲۰ روز قابل تجدیدنظرخواهی در دادگاه تجدیدنظر استان محل وقوع جرم خواهد بود. رای صادره از دادگاه تجدید نظر قطعی است.
کلاهبرداری رایانهای
کلاهبردار از طریق سیستم و سامانههای رایانهای و با توسل به تقلب و فریب اموال افراد و یا سایر امتیازات و منافع مادی را به دست میآورد و از همین جهت با کلاهبرداری سنتی متفاوت است.
مجازات
به موجب ماده ۱۳ قانون جرایم رایانه ای مجرم علاوه بر رد مال به یک تا پنج سال حبس یا جزای نقدی ا به موجب ماده ۱۳ قانون جرایم رایانه ای مجرم علاوه بر رد مال به یک تا پنج سال حبس یا جزای نقدی از ۲ تا ۱۰ میلیون تومان و یا هر دو مجازات محکوم می گردد.
مرجع رسیدگی
به موجب رای وحدت رویه شماره ۷۲۹ سال ۱۳۹۱ دادگاه محلی که زیاندیده در آن حساب بانکی افتتاح کرده است صالح به رسیدگی می باشد مثلاً شخصی در همدان اقدام به کلاهبرداری اینترنتی از حساب شخصی که در تهران افتتاح شده است می نماید؛ دادگاه صالح به رسیدگی به این جرم دادگاه کیفری دو تهران است.