جرم خیانت در امانت علیه اموال عینی و آنچه که در مالکیت افراد است صورت می گیرد. این جرم همانند سایر جرایم مالی سابقه تاریخی دارد و هم اکنون نیز در بسیاری از پرونده های مالی دیده می شود. شاید در برخی از کشورهای همانند انگلیس این جرم عنوان مستقلی نداشته باشد اما در دین اسلام و فقه اسلامی که برگرفته از آن است؛ در آیات و روایات فراوانی خیانت را مخالف با روابط اجتماعی صحیح دانسته و برای آن مجازات در نظر گرفته است.
تشخیص این جرم در برخی موارد دشوار است. به این خاطر که امکان دارد؛ اعمال خاصی با آن شباهت داشته باشند ولی در اصل جرمی صورت نگیرد. به عنوان مثال اگر دزدی مال مسروقه را به امین واگذار کند و امین مال مسروقه را به صاحب آن بازگرداند؛ جرمی صورت نگرفته است. از این موارد بسیار هستند و تشخیص تمایز آن ها نیاز به دانش و آگاهی دارد. در این خصوص مشورت با وکیل دادگستری مجرب مانع از گمراهی و ضرر و زیان های احتمالی آینده خواهد.
تعریف جرم خیانت در امانت چیست؟
در قانون تعریف جامع و صریحی در مورد این جرم بیان نشده است اما حقوقدانان با استناد به دو ماده 674 و 673 در کتاب پنجم قانون مجازات اسلامی خیانت در امانت را این گونه تعریف می کنند که جهت شکل گیری آن حتما باید مالی به دیگری سپرده شود. سپس هنگامی که مالک از امین می خواهد که مال را بازگرداند؛ شخص از این کار اجتناب می کند. البته ارکان و عناصر جنبه های کامل این جرم را به خوبی شفاف سازی می کنند.
ارکان و عناصر جرم
ارکان و عناصر جرایم معمولا به سه دسته معنوی، مادی و قانونی تقسیم می شوند.
از نظر قانونی این جرم در شرایطی محقق می شود که مالی به امانت از طرف مالک نزد شخص دیگری سپرده شود و بدون آگاهی یا رضایت مالک از مال سواستفاده شده باشد.
اتلاف یا تصاحب نیز دیگر جنبه های سو استفاده هستند. در مورد اتلاف به عنوان مثال مجرم از روی عمد مال را مفقود کند یا موجب زیان یا زوال آن شود. به طور کلی هرگونه سهل انگاری که سبب از بین رفتن مال امانت شود؛ نوعی خیانت محسوب می شود.
اگر شخص امین مال را بفروشد و پول حاصل از فروش آن را به مالک بازنگردانند در واقع بدون رضایت مالک مال را به تصاحب خودش در آورده و مجرم به شمار می رود.
از نظر عنصر معنوی جرم خیانت در امانت باید با سو نیت و به صورت عمدی اتفاق بیفتد و شخص با علم به متضرر شدن مالک، مال را تصاحب، مفقود یا مستهلک کند.
سوء نیت خود به دو بخش عام و خاص تقسیم می شود. در سوء نیت عام، عنصر مادی و فیزیکی جرم صورت می گیرد. به این معنی که شخص خائن یکی از اعمال تصاحب، استعمال، مفقود یا تلف کردن را در اموال صورت می دهد. در سوء نیت خاص شخص قصد رسیدن به نتیجه مشخصی را دارد و می خواهد به مالک ضرر برساند.
شرایط جرم خیانت در امانت
جرم خیانت در امانت کاملا مقید به نتیجه است به همین خاطر تنها قصد انجام این کار بدون اینکه به نتیجه خاصی برسد؛ جرم محسوب نمی شود. با توجه به این تعریف، حتی شروع جرم بدون تحقق آن مجازاتی در پی نخواهد داشت. لازم به ذکر است که این جرم از زمان مطالبه مال از سوی مالک و انکار شخص امین آغاز می شود.
یکی دیگر از مصادیق این جرم که درماده 673 از قانون مجازات اسلامی به آن اشاره شده است؛ سو استفاده از مهر یا امضا است. اگر امین از سفید امضا یا سفید مهری که شخصی آن را به او واگذار می کند؛ سواستفاده کند مرتکب جرم خیانت در امانت شده است.
تفاوت کلاهبرداری و خیانت در امانت
هر دو این جرایم از جمله جرایم مالی و کیفری هستند اما تفاوت هایی میان این دو وجود دارد. به عنوان مثال در کلاهبرداری شخص مجرم مال را با دروغ و حیله از صاحب مال می گیرد. در حالی که در خیانت در امانت مالک شخصی را امین خود می داند و مالش را با خواسته خود به او واگذار می کند.
شخص کلاهبردار از اموالی که صاحب آن نیست، نفع می برد اما فرد خائن حتی اگر از اموال منفعتی کسب نکند و فقط موجب مفقودی و نابودی آن ها شود نیز مجرم محسوب خواهد شد.
خیانت در امانت جرمی مقید به نتیجه است. بنابراین حتما باید کلیه عناصر جرم واقع شوند اما در کلاهبرداری همینکه شخص اقدام به انجام جرم کند؛ برایش مجازات در نظر گرفته خواهد شد.
درنهایت یکی از اصلی ترین تفاوت های موجود میان این دو جرم در زمان شروع اعمال مجرمانه است. در واقع اخذ مال از سوی کلاهبردار جرم است اما جرم خیانت در امانت زمانی شروع می شود که امین شروع به سو استفاده از اموال کند و صرف دریافت اموال جرم به شمار نمی رود.
خیانت در امانت در قانون تجارت چه تعریفی دارد؟
ضوابط موجود در قانون تجارت موجب می شود که منافع طرفین معامله حفظ شود. براساس این مجموعه قوانین اگر دلال یا واسطه عملی انجام دهد که نفع آن به طرف مقابل معامله برسد یا این که وجهی از طرف مقابل معامله دریافت کند که خلاف قانون باشد؛ به خیانت در امانت محکوم می شود.
پس از پایان مدت شرکت یا اعلام ورشکستگی شخصی به عنوان مدیر تصفیه منصوب می شود که وظیفه رسیدگی به امور مالی صاحبان شرکت را خواهد داشت. اگر این شخص در این امر کوتاهی کند و موجب ضرر و زیان به صاحبان شرکت و منافع آن ها شود؛ خائن محسوب می شود.
در مواردی که حق العمل کار مبلغ کالای خریداری شده را بیش از میزان واقعی بیان کند و یا اجناس فروخته شده را کمتر از مبلغ اصلی به صاحب کار اعلام کند؛ خیانت در امانت محسوب می شود.
اثبات خیانت در امانت
همانگونه که اشاره شد این جرم از جمله جرایم پیچیده است و اثبات آن در مراجع قضایی دشوار خواهد بود. در خصوص اثبات جرم مهم ترین مسئله سپردن مال است. به غیر از این باید به اثبات برسد که شخصی که مال را به امانت سپرده خود مالک است و در آخر نیز عمد و سو نیت امین جهت تصاحب، استعمال یا مفقود کردن اموال اهمیت دارد.
از جمله دلایل و مستنداتی که در خصوص اثبات جرم خیانت در امانت مفید هستند: ارائه سند مالکیت، شهادت یا اقرار و… که مدارکی از سپردن مال به امین را به اثبات برساند.
جهت رسیدگی به این جرم ابتدا باید شکایت خود را ثبت کنید و در دادسرای وقوع جرم با در نظر گرفتن دلایل اثبات و عناصر خیانت در امانت به این موضوع رسیدگی شود.
اقرار خود شخص نیز از جمله دلایل مهم جهت اثبات جرم هستند. البته علم قاضی از جمله مهم ترین ادله به شمار می رود.
میزان مجازات جرم خیانت در امانت و مطالبه مال
تا قبل از تصویب قانون کاهش مجازات حبس تعزیری مصوب 1399, جرم خیانت در امانت از جمله جرایمی غیر قابل گذشت محسوب می شود و درنتیجه، حتی در صورت رضایت شاکی نیز رسیدگی به پرونده ادامه پیدا می کرد و این مسئله تنها موجب تخفیف در مجازات خواهد شد.
پس از تصویب قانون کاهش مجازات حبس تعزیری ، جرم خیانت در امانت را در زمره جرائم قابل گذشت عنوان نمود و در صورت رضایت شاکی در هر مرحله از رسیدگی و یا حتی اجرای حکم قرار موقوفی صادر می گردد و مجرم دیگر قابل مجازات نیست و به موجب تصویب همان قانون مجازات حبس خیانت در امانت از شش ماه تا سه سال را به نصف تقلیل یافت.
در ماده 674 از قانون تعزیرات به میزان مجازات جرم خیانت در امانت اشاره شده است. البته در بین درجه بندی مجازات تعزیری درجه 6 به این جرم اختصاص دارد و بسته به نظر دادگاه امکان دارد که بین سه ماه تا یک و نیم سال حبس برای آن در نظر گرفته شود. البته علاوه بر حبس احتمال محکومیت خاطی به مجازات تکمیلی نیز وجود دارد. لازم به ذکر است که مجازات تعزیری با صلاحدید قانونگذار مشخص می شود و میزان و نوع آن در شرع بیان نشده است.
در صورتی که هر یک از کارمندان دولت در خصوص بیت المال و اموال دولتی جرم خیانت در امانت را مرتکب شوند؛ در واقع مرتکب اختلاس شده اند و در قانون تشدید مجازات برای این دسته از افراد در نظر گرفته می شود.
نکته مهمی که در مورد مجازات این جرم وجود دارد و اکثر افراد عادی از آن بی اطلاع هستند این است که با طرح شکایت خیانت در امانت خاطی تنها به حبس محکوم می شود. به همین جهت جهت احقاق حق و مطالبه مال، مالک باید دادخواستی جهت مطالبه ضرر و زیان نیز تنظیم کند و به دادگاه ارائه کند.
شرایط اعمال مجازات خیانت در امانت
جهت اعمال مجازات این جرم باید شرایطی وجود داشته باشد. به این شرایط در موارد زیر اشاره می شود:
- هرگونه مال منقول یا غیر منقول اعم از چک و سفته به عنوان امانت به شخص دیگری که امین است واگذار شود.
- موضوع امانت تفاوتی ندارد. این موضوع امکان دارد که اجاره، ضمانت، رهن یا وکالت باشد.
- این مال ممکن است جهت انجام کاری امانت داده شود ولی پرداخت یا عدم پرداخت دست مزد یا اجرت در مجازات جرم تاثیری ندارد.
- هر کدام از انواع مال به محض اینکه در هنگام تقاضای صاحب مال بازگردانده نشود یا اینکه امین را مفقود، استعمال یا تلف کرده باشد به سه ماه تا یک و نیم سال حبس محکوم خواهد شد.
- هر گاه متضرر از جرم خیانت در امانت در مدت یک سال از تاریخ اطلاع از وقوع جرم شکایت نکند حق شکایت کیفری او ساقط می شود مگر اینکه تحت سلطه متهم بوده یا به دلیلی خارج از اختیار قادر به شکایت نباشد که در این صورت مهلت مزبور از تاریخ رفع مانع محاسبه می شود.
- اگر از تاریخ وقوع جرم بیش از پنج سال بگذرد و اقدامی در خصوص اثبات آن صورت نگیرد یا اینکه حکم با قطعیت صادر شده باشد اما اجرای مجازات بیش از هفت سال به تعویق بیفتد؛ خیانت در امانت مشمول مرور زمان می شود. در نتیجه دیگر قابل پیگیری نیست!
جریمه نقدی خیانت در امانت
بسیاری از افراد در مورد تبدیل مجازات این جرم به جریمه نقدی سوال می کنند. در پاسخ باید گفت: اگر جهات مخففه برای این جرم موجود باشد؛ مجازات آن به جریمه نقدی تبدیل می شود.