بعد از فوت اموال و دارایی هایی از اشخاص به جا می ماند که به آن ارث ، سهم الارث یا ترکه گفته می شود. ارث طبق قانون بین ورثه تقسیم خواهد شد. البته این امکان وجود دارد که ورثه تمایلی به استفاده از این اموال نداشته باشند و ارث را رد کنند.
در صورت تمایل وراث به استفاده یا مطالبه سهم الارث باید تقاضا انحصار وراثت انجام شود. بدون این تقاضا و گواهی که به واسطه آن صادر می شود امکان دخل و تصرف حقوقی در اموال وجود ندارد. در این رابطه قوانین زیادی وجود دارد که در ادامه به آن ها پرداخته خواهد شد.
ارث و گواهی انحصار وراثت
منظور از ارث مالی است که بعد از مرگ به بازماندگان متوفی تعلقی خواهد گرفت. دو ماده 862 و 863 قانون مدنی به بررسی این مفهوم پرداخته اند. براین اساس ارثیه به مفهوم ترکه امکان دارد که ابعاد منفی یا مثبت داشته باشد.
بخشی که مربوط به مال و اموال می شود؛ بخش مثبت آن است اما اگر متوفی بدهی داشته باشد؛ پرداخت آن بازماندگان سپرده می شود که بخش منفی ترکه به شمار می رود. البته در قوانین کشور ایران دیون و بدهی های متوفی تنها از دارایی های او تامین می شود و وراث خارج از دارایی ها تعهدی نخواهند داشت.
در هر صورت چه مثبت و چه منفی ارثیه پس از فوت شخص موضوعیت پیدا می کند. بنابراین فرزندان یا نزدیکان شخص نباید انتظار داشته باشند که ارث در زمان حیات شخص تعیین تکلیف شود.
چه کسانی از متوفی ارث می برند؟
روابط میان متوفی و ورثه باید نسبی یا سببی باشد.
منطور از رابطه نسبی ارتباط میان والدین و فرزندان است ولی رابطه سببی به واسطه ازدواج (عقد دایم) بوجود می آید.
براساس رابطه سببی یا ازدواج تنها زن و شوهر از یکدیگر ارث می برند اما در مورد رابطه نسبی دسته بندی های مختلفی وجود دارد.
اولین دسته این ارتباط فرزندان و پدر و مادر متوفی یا نوه او هستند. اگر متوفی فرزندی نداشته باشد و پدر مادر او نیز در قید حیات نباشند؛ پدربزرگ و مادربزرگ وخواهر و برادر و یا فرزندان آنها از متوفی ارث میبرند در صورتی که اشخاص فوق نیز وجود نداشته باشند طبقه سوم یعنی عمو، عمه، دایی، خالی و فرزندان آن ها از متوفی ارث می برند.
قوانین جدید در مورد ارث زوجه متوفی
در قوانین مدنی گذشته، همسر یا زوجه شخص متوفی از اموال غیرمنقولی همچون ملک و زمین ارث نمی برد. در حال حاضر این قانون اصلاح شده است و زوجه همانند سایر وراث از کلیه اموال منقول و غیرمنقول همسر متوفی خود ارث می برد. البته معادل میزان سهم او از ملک و اموال غیرمنقول به شکل نقدی پرداخته خواهد شد و از خود ملک سهمی نمی برد.
اگر زوجه متوفی باردار باشد؛ درخواست گواهی انحصار وراثت باید تا مشخص شدن جنسیت جنین او به تعویق بیفتد.
نکته: زوجه تنها در عقد دایم از شوهر خود ارث می برد و در عقد موقت این قانون وجود ندارد.
مطالبه مهریه از اموال شوهر پس از فوت
حقوق قانونی زن همچون مهریه و نفقه و غیره از جمله حقوقی است که حتی پس از مرگ نیز از جمله دیون ممتاز مرد به شمار می رود. به این معنی که اگر شوهر پس از فوت طلبکاران زیادی داشته باشد؛ مهریه زوجه به سایر بدهی ها ارجحیت دارد.
درنتیجه از اموال و ترکه متوفی مهریه و حقوق زن کسر می شود و باقی مانده میان طلبکاران احتمالی تقسیم خواهد شد. اگر مالی در نهایت باقی بماند، سایر ورثه می توانند از آن سهم ببرند.
ارائه دادخواست انحصار وراثت
تنها کسانی می توانند جهت انحصار وراثت به دادگاه درخواست دهند که از وراث متوفی باشند یا منفعتی از اموال او به آن ها برسد. در اکثر موارد تعداد این افراد بسیار زیاد است. در چنین شرایطی نیازی به درخواست همه نیست و اگر یک نفر اقدام کند کفایت می کند.
مرجعی که در مورد انحصار وراثت تصمیم گیری می کند؛ شورای حل اختلاف است. براساس ماده ای از قانون آیین دادرسی در این خصوص، دعاوی باید در محکمه آخرین محل سکونت متوفی بررسی شود. اگر آخرین محل سکونت او مشخص نباشد نیز رسیدگی به دادخواست در حوزه تازه ترین محل اقامت انجام خواهد شد.
شورای حل اختلاف اسناد و مدارک را بررسی می کند و آگهی درخواست حصر وراثت را یک مرتبه در روزنامه کثیرالانتشار یا محلی صادر می کند. اگر یک ماه از چاپ آگهی بگذرد و اعتراضی به آن انجام نشود؛ بدون نیاز به تشکیل جلسه دادرسی گواهی تایید حصر وراثت صادر خواهد شد. معنای این تاییدیه این است که ورثه متوفی محدود به اشخاصی است که نامشان در گواهی وجود دارد و اجازه دخل و تصرف در اموال از سایر افراد سلب می شود.
مدارک مورد نیاز
به طور کلی برای تعیین تکلیف میزان ارث به مدارک زیر نیاز است:
- شناسنامه متوفی و مدارک هویتی کلیه ورثه
- گواهی فوت متوفی
- در صورت تاهل متوفی یکی از ورثه همسر متوفی خواهد بود که او باید حتما سند ازدواج خود را ارائه کند
- در صورت وجود اموال فراوان باید اظهارنامه مالیاتی اموال وجود داشته باشد
- استشهادیه نیز مورد نیاز است که برای آن شهود باید در دفترخانه اسناد رسمی حضور پیدا کنند و ورثه را متوفی را تایید کنند
- وصیت نامه شخص در صورت وجود
نتایج گواهی انحصار وراثت
بواسطه صادر شدن این گواهی، اگر اموال متوفی در تصرف شخص دیگری باشد؛ ورثه می توانند تقاضای مطالبه اموال را داشته باشند. در صورت تعدد ورثه باید اموال یا املاک بین آنان بصورت مشاعی مورد استفاده قرار بگیرد. باتوجه به اینکه تصرف در اموال مشاع باید با رضایت کلیه شریکان انجام شود؛ معمولا اموال به شخصی که همه وراث به آن اعتماد دارند واگذار خواهد شد.
اعتراض به گواهی انحصار وراثت
در صورتی که وصیت نامه پیش از فوت تنظیم شده باشد و به نفع شخصی از وراث باشد؛ مسلما نسبت به انحصار وراثت اعتراض خواهد داشت. در برخی از موارد نیز امکان دارد که شخص ادعا کند نام او نیز باید در این گواهی قید شود که براساس ماده ای از قانون امور حسبی در این شرایط رای قابل تجدید نظر خواهی محسوب می شود.
طبق ماده 367 از همین قانون دادستان نیز در صورت تشخیص بلاوارث بودن متوفی می تواند به درخواست های بی پایه و اساس تصدیق وراثت از سوی افراد اعتراض کند و تقاضای تجدید نظر از رای دادگاه را داشته باشد.
مطالبه ارث چگونه انجام می شود؟
همان گونه که گفته شد؛ ارثیه اعم از منقول و غیر منقول بین ورثه مشاع است. در اکثر موارد وراث هر یک تمایل دارند که سهم خود را جدا کنند و بتوانند به تنهایی نسبت به فروش یا دخل و تصرف در اموال تصمیم گیری نمایند. در هنگام تقسیم باید همه شرکا حضور پیدا کنند. به این خاطر که مسلما این عمل روی حقوق همه افراد تاثیر می گذارد.
هر یک از ورثه می توانند این درخواست را به صورت مستقل به دادگاه ارائه کنند. وکیل یا امین شرکای غایب یا محجور نیز می توانند درخواست مطالبه ارث یا سهم را ارائه نمایند.
در جلسات رسیدگی به دادخواست مطالبه سهم الارث در درجه اول در مورد وجود یا عدم وجود توافق بین شرکا پرسیده می شود. در صورتی که توافقی شکل نگرفته باشد؛ کارشناس در این مورد و همچنین قابل قسمت بودن یا نبودن اموال تصمیم گیری می کند.
نحوه محاسبه میزان ارث هر یک از وراث
اولین طبقه ای که از متوفی ارث می برند؛ فرزندان، نوه و والدین او هستند. هر یک از والدین درصورتی که متوفی فرزندی نداشته باشد؛ همه ارثیه را خواهند داشت. در صورت زنده بودن هردو، سهم الارث پدر دو ثلث و سهم الارث مادر یک ثلث تعیین می شود.
ارث همسر
- زوج یا شوهر در صورت وجود فرزندان یک چهارم اموال همسر خود را به ارث می برد. درصورتی که متوفی فرزندی نداشته باشد؛ نصف ترکه به شوهر می رسد.
- زوجه یا زن اگر فرزند داشته باشد؛ پس از مرگ شوهر صاحب یک هشتم از اموال منقول و قیمت یک هشتم از اموال غیرمنقول می شود.
- اگر فرزندی نباشد؛ یک چهارم از اموال منقول و یک چهارم از قیمت اموال غیر منقول به زوجه به ارث می رسد.
- اگر شوهر چندین زوجه داشته باشد ولی فرزندی نداشته باشد؛ ارثیه به تساوی میان زنان تقسیم می شود.
میزان ارثیه فرزندان(دختر)
- در صورتی که متوفی تنها یک دختر داشته باشد؛ نیمی از ارثیه متعلق به او است و باقی میان والدین به ترتیب مشخص تقسیم می شود.
- وجود فرزندان دختر به تعداد دو یا بیشتر از دو نفر و عدم وجود فرزند پسر، هر یک از دختران به میزان دو ثلث ارث می برند.
- در صورت عدم وجود والدین متوفی کلیه ترکه میان دختر یا دختران به نسبت مساوی تقسیم می شود.
میزان ارثیه فرزندان(پسر)
- با وجود یک یا بیش از یک فرزند پسر و وجود پدر و مادرمتوفی، والدین یک سوم اموال را خواهند داشت و بقیه به شکل مساوی میان فرزندان پسر تقسیم می شود.
- طبیعی است که اگر والدین زنده نباشند؛ تمامی ترکه به پسر یا پسران می رسد.
- وجود والدین و فرزندان دختر و پسر، میزان سهم الارث والدین را به یک سوم اموال تبدیل می کند. باقیمانده ارثیه میان فرزندان تقسیم می شود و فرزندان پسر دو برابر فرزندان دختر ارث می برند.
میزان ارثیه نوه
درست است که ارث بری نوه یا اولاد اولاد نیز همانند فرزندان و والدین در طبقه اول قرار دارد اما نوه تنها در صورتی ارث می برد که متوفی فرزندی نداشته باشد.
سهم الارث نوه های پسری(فرزندان پسر متوفی) دو برابر نوه های دختری(فرزندان دختر متوفی) است. میزان ارثیه از این جهت به جنسیت نوه بستگی ندارد. درواقع اگر پسری از اولاد دختر متوفی به عنوان قائم مقام انتخاب شود؛ باز هم نصف نوه های نوه های پسری ارث می برد.
میزان ارثیه مادر بزرگ و پدر بزرگ
- پدر بزرگ، مادربزرگ، خواهران و برادران و فرزندان آن ها در طبقه دوم ارث بری قرار دارند.
- در صورتی که تنها ورثه متوفی پدر بزرگ و مادر بزرگ او باشند؛ تمامیه ارثیه را می برند.
- در مورد اجداد پدری، آقایان دو برابر خانم ها ارث می برند اما در مورد اجداد مادری ارثیه به صورت مساوی تقسیم می شود.
- در صورت وجود اجداد پدری و مادری، ثلث ترکه به اجداد مادری و دو ثلث آن به اجداد مادری می رسد.
- در صورت وجود اجداد و خواهران و برادران، دو ثلث ارثیه به وارثانی طرف پدری و یک سوم وارثان سمت مادری می رسد. در تقسیم سهم الارث خانواده پدری میزان سهم آقایان دو برابر خانم ها است اما در خانواده مادری سهم به تساوی تقسیم می شود.
میزان ارثیه خواهر و برادر
- در صورتی که متوفی چند خواهر و برادر پدری داشته باشد؛ ارثیه برادران دو برابر خواهران است.
- ترکه میان خواهران و برادران مادری به تساوی تقسیم می شود.
- در صورت وجود خواهران و برادران مادری و پدری، سمت مادری یک ششم ارث می برند و باقی میان خواهران و برادران سمت پدری قسمت می شود.
سوالات متداول
آیا می توان یکی از ورثه را از ارث محروم کرد؟
در بسیاری از مواقع به دلیل مشکلات بوجود آمده میان شخص و ورثه ، شخص ادعا می کند که “تو را از ارث محروم خواهم کرد”. درحالی که موضوع ارثیه پس از مرگ موضوعیت پیدا می کند و شخص تا زمانی که زنده است؛ نمی تواند فردی را از ارث محروم کند.
آیا فرزند خوانده از پدرخوانده یا اشخاصی که به دلیل فرزند خواندگی با آنان خویشاوند شده ارث می برد؟
خیر
آیا زن بواسطه عقد موقت از همسر خود ارث می برد؟
خیر، زن و شوهر تنها در عقد دائم از یکدیگر ارث می برند.
آیا شوهر از همسر متوفی خود ارث می برد؟
در عقد دائم در صورتی که پس از فوت زن، فرزند مشترکی وجود داشته باشد؛ سهم الارث شوهر یک چهارم اموال زن و در غیر این صورت یک دوم اموال زن خواهد بود.